‌بارهنگ، بیزووشا Bağayarpağı, (Plantago major)

Bu yazı, çox geniş coğrafyada yayılmış dərman bitkilərindən biri sayılanBağayarpağı (Plantago major) barədə ikidilli (Azərbaycan Türkcəsi və Farsca) bir yazıdır.

این نوشته، نوشته‌ای است دو زبانه (به ترکی آذربایجانی و فارسی) در مورد گیاه بارهنگ (Plantago major) که از گیاهان دارویی با گسترش جغرافیایی وسیع محسوب می‌شود.

Bağayarpağı (bizovşa)haqda bir şeylər oxudum və sizinlə paylaşmaq istədim. Yazılar Fars və Azərbaycan dillərində idi, ikisini də gətirdim.

نوشته‌هایی درباره‌ی گیاه ‌بارهنگ، خواندم و خواستم که با شما به اشتراک بگذارم. نوشته‌ها به زبان‌های فارسی و ترکی آذربایجانی بود که هر دو را آورده‌ام.

Həmçinin Farsca yazıları Azərbaycan Türkcəsinə, Azərbaycan Türkcəsində olan yazıları isə, Farscaya çevirdim və gətirdim.

همچنین مطالب فارسی را به ترکی آذربایجانی و مطالب ترکی آذربایجانی را نیز به فارسی ترجمه کرده و آورده‌ام.

Türk dillərində zubturum (Özbək Türkcəsi), baķajapıraķ [бақажапырақ] (Qazaq Türkcəsi), baķa jalbıraķ [бака жалбырак] (Qırğız Türkcəsi), boxsurğan [бохсурҕан] (Saxa Tükcəsi), bizovşa, bağayarpağı (Aərbaycan Türkcəsi), sinir otu, atəş otu (Türkiyə Türkcəsi) kimi  adlarla tanınan, elmi adı Plantago major olan bağayarpağı, bağayarpağıkimilər fəsiləsinə aid, çoxillik bir ot bitkisidir.

بارهنگ که در زبان‌های ترکی با نام‌هایی مانند زوبتوروم [zubturum] (ترکی ازبکی)، باقاژاپیراق [baķajapıraķ] (ترکی قزاقی)ُ، باقا ژالبیراق [baķa jalbıraķ] (ترکی قزقیزی)، بوخسورغان [boxsurğan] (ترکی سخایی)، باغایارپاغی [bağayarpağı]، بیزووشا [bizovşa] (ترکی آذربایجانی)، سینیر اوتو[sinir otu]، آتش‌اوتو [atəş otu] (ترکی استانبولی) شناخته می‌شود، گیاهی علفی چندساله‌ای با نام علمی Plantago major، از تیره‌ی بارهنگیان می‌باشد.

Bağayarpağının yaşıl rəngli, yumurtaşəkilli, iri, kənarları bütöv yarpaqları olur. Yarpaqlar torpağın səthinə yaxın olur və çox vaxt torpağa sərilmiş halda görünür.

بارهنگ برگ‌های سبز، تخم‌مرغی شکل، بزرگ، با کناره‌های یک‌پارچه دارد. برگ‌ها به سطح خاک نزدیک هستند و بیشتر مواقع، به صورت پهن‌شده روی خاک دیده می‌شود.

Torpaq səthinə yaxın olan sıx yarpaqlarının ortasından bir və ya bir neçə saplaq yüksəlir. Qonur rəngli xırda çiçəkləri bu saplaqların başındakı sünbüllərdə yerləşir.

یک یا چند ساقه از وسط برگهای متراکم که نزدیک به سطح خاک هستند، بلند می شوند. گلهای قهوه ای کوچک روی خوشه‌هایی در بالای این ساقه ها قرار دارند.

May-iyun aylarında çiçək açır, çiçəklənməsi avqust-sentyabr aylarınadək davam edir.

گل‌دهی در ماه مه-ژوئن آغاز می‌شود و تا اوت-سپتامبر ادامه دارد.

Bizovşada mövcud olan kimyəvi maddələrdən bir neçəsi:

- Aukubin: Bir növ iridoid qlükoziddir. İridoidlər ümumiyyətlə bitkilərdə olur və müdafiə birləşmələri kimi fəaliyyət göstərir. İridoidlər bir çox ümumi ot bitkilərinin böyümə sürətini azaldır.

- Karotin (karoten) : Karotin termini bitkilər tərəfindən sintez edilən, lakin ümumiyyətlə heyvanlar tərəfindən hazırlana bilməyən C40Hx düsturuna malik bir çox əlaqəli doymamış karbohidrogen maddələri üçün istifadə olunur. Karotinlər fotosintez üçün vacib olan fotosintetik piqmentlərdir. Karotinlərdə oksigen atomları yoxdur. Onlar ultrabənövşəyi, bənövşəyi və mavi ışığı əmər və narıncı və ya qırmızı işığı və aşağı konsentrasiyalarda sarı ışığı səpələyər.

- C vitimini və s.

 برخی از مواد شیمیایی موجود در بیزووشا:

- آئوکوبین: نوعی گلوکوزید ایریدوئید است. ایریدوئیدها معمولا در گیاهان یافت می‌شوند و به عنوان ترکیبات دفاعی عمل می‌کنند. ایریدوئیدها سرعت رشد بسیاری از علف های معمولی را کاهش می‌دهند.

- کاروتن: اصطلاح کاروتن برای بسیاری از مواد هیدروکربنی غیراشباع مرتبط با فرمول C40Hx که توسط گیاهان سنتز می‌شوند اما به طور کلی توسط حیوانات تولید نمی‌شوند، استفاده می‌شود. کاروتن ها رنگدانه های فتوسنتزی هستند که برای فتوسنتز ضروری هستند. کاروتن ها حاوی اتم های اکسیژن نیستند. آنها نور ماوراء بنفش، بنفش و آبی را جذب می کنند و نور نارنجی یا قرمز و در غلظت های کم نور زرد را پراکنده می‌کنند.

-  ویتامین C و غیره

Bağayarpağının yayılışı

Güney Qütb dışında tüm qitələrə yayılmış bağayarpağını dünyayurdlu bir bitki hesab etmək olar. Azərbaycanda dağlıq çimənliklərdə bitən bağayarpağının 14 növünə rast gəlmək olar.

پراکنش بارهنگ

بارهنگ را می‌توان یک گیاه جهان-وطن در نظر گرفت که در تمام قاره ها به جز قطب جنوب گسترش یافته است. در آذربایجان ۱۴ گونه بارهنگ یافت می‌شود که در مراتع کوهستانی می‌رویند.

Bağayarpağının yayılmadığı bəzi bölgələr: Güney Qütb, Şimali enləmlər, Quzey və Orta Afrika, Ərəb yarımadası, Batı və Orta Avustraliya, Güney Amerikanın orta bölgələri

برخی از مناطقی که بارهنگ در آنها گسترش نیافته است: قطب جنوب، عرض های شمالی، شمال و مرکز آفریقا، شبه جزیره عربستان، غرب و مرکز استرالیا، مناطقی از آمریکای جنوبی مرکزی

Ekologiya

 Çeşidli iqlimlərdə, fərqli habitatlarda və çox turşu torpaqlardan tudu çox qəlyəvi torpaqlara qədər müxtəlif torpaq növlərində bitən bağayarpağını ekologiya baxımından dayanıqlı bir növ olaraq qəbul etmək olar.

اکولوژی

بارهنگ را که در انواع اقلیم‌ها، زیستگاه‌ها و انواع خاک، ازخاک‌های بسیار اسیدی تا بسیار قلیایی رشد می‌کند، می‌توان از نظر اکولوژیکی گونه‌ای پایدار در نظر گرفت.

Məhdudlaşdırıcı amilllər

Soyuq: Düzdür, bu bitki Cənub Qütbündə, Şimali enləmlərdə bitmir, ama başqa bölgələrdə yüksək yerlərdə bitir. Demək soyuq, bu bitkinin yayılmasını qısıtlayan ən önəmli amil deyildir.

Quraqlıq: Gerçək quru bölgələrdə bitmir (Afrik Səhrası, Ərəb Yarımadası, Orta Avustraliya kimi); çünkü yarpaqları geniş olduğu üçün buxarlaşma nəticəsində çox su itirərə bilər.

Kölgə və rəqabət: Boyunun qısa, yarpaqları enli və geniş olduğu üçün günəş ışığını yaxşıca ala bildiyi yerlərdə daha çox bitir; bu səbəblə, heyvanlar tərəfindən otlanmış, insan tərəfindən ayaq basılmış yol və cığırların qırağında daha çox bitir; çünkü, bir tərəfdən yarpaqları yerə sərildiyi üçün başqa otlara nisbətən ayaqlanılmağa qarşı daha dayanıqlıdır, digər tərəfdən isə, başqa otlar olmadığı zaman günəş ışığını daha yaxşı ala bilir. Yaxşı cücərə bilmələr toxumları günəşli kölgəsiz yerdə olmalıdır.

عوامل محدود کننده

سرما: درست است، این گیاه در قطب جنوب و عرض های جغرافیایی شمالی رشد نمی کند، اما در مناطق دیگر در نواحی نسبتاً مرتفع در رشد می‌کندریال بنابراین، سرما مهم‌ترین عامل محدود کننده انتشار این گیاه نیست.

خشکسالی: در مناطق واقعاً خشک (مانند صحرای آفریقا، شبه جزیره عربستان، استرالیای مرکزی) رشد نمی‌کند. زیرا برگ های آن پهن است و می‌تواند آب زیادی را از طریق تبخیر از دست بدهد.

سایه و رقابت: به دلیل ارتفاع کوتاه و برگ‌های پهنو گسترده ، در جاهایی که می‌تواند نور خورشید را به خوبی دریافت کند، رشد بیشتری می‌کند. به همین دلیل، بیشتر در کنار جاده‌ها و مسیرهایی که توسط حیوانات چرا می شوند و توسط انسان پاکوب می شوند رشد می‌کند. زیرا از یک طرف نسبت به سایر علف ها در برابر لگدمال شدن مقاوم تر است زیرا برگ های آن روی زمین پخش می شود و از طرف دیگر در صورت نبود علف های دیگر بهتر می تواند نور خورشید را دریافت کند. برای جوانه زنی خوب، بذرها باید در مکانی آفتابی و بدون سایه باشند.